Hego Amerikara egin nuen bidaiak erruz suposatu zuen niretzat. Han beste herri bat maitatzen ikasi nuen, baina han ere ezer izatekotan euskalduna nintzela konturatu nintzen.
Han ezagutu nituen amerikar idazleak beren liburuen bidez: Jose Maria Arguedas, Scorza (eta nola sentitu nuen honen heriotza, hegazkin istripu hartan, nire bizi-puska bat harekin batera hil bailitzan!), Sabato, Garcia Marquez, Icaza, Romulo Gallegos, Vargas Llosa, Miguel Otero Silva, Conti, Mario Benedetti… eta beste hainbeste.
Baina batez ere, Juan Rulfo, liburu bakarreko idazle hori (liburu gehiago ere idatzi zituen: El gallo de oro, beste ipuin batzu eta zenbait artikulu aldizkarietan, baina haren obra osoa Pedro Páramo eta El llano en llamas liburu ezagunean laburbil daiteke).
Eta gaur, irratian XIV. mendeko madrigale batzuk ematen ari diren bitartean, Rulfok maiz egiten zuen lez, nik ere begiak ixtea deliberatu dut, eta hegan utzi diot joaten neure gogoari. Eta banoa, bai, banoa, bi altzifrek mugatzen duten burnizko ate baten ondoraino. Atean jo dut, baina ez zait inor etorri. Deihadarka hasi naiz, eta alferrik. Atea nik neuk zabaltzea erabaki dudan arte. Atea irekitzerakoan, kirrink eta karrank hasi da, heriotza burniaren herdoiletik hizketan ari bailitzaidan.
Pauso bat aurrera egin dut, bi eta hiru… eta han hilobi bat: «Aquí yace Juan Rulfo».
Banoa, bai, banoa, bi altzifrek mugatzen duten burnizko ate baten ondoraino. Atean jo dut, baina ez zait inor etorri. Deihadarka hasi naiz, eta alferrik. Atea nik neuk zabaltzea erabaki dudan arte.
—Juan, ¿estas ahi?
—Sí —ihardetsi dit, eta hitzik esateko betarik eman gabe, hizketan jarraitu zait:
—Ya sé a qué has venido…
—¿Sí..? ¿cómo puede ser eso, si ni yo mismo sé…?
—Tú ya sabes lo que dijo el filósofo: «Solo sé que nada sé», y el que nada sabe lo sabe todo.
—Entonces no es tu caso, porque al saber eso, ya sabes algo.
—Sí, tienes razón.. Y porque creía que sabía algo dejé hablar a Pedro Páramo.
—Sí.
—Y la gente decía por mí: «¡Ese sí que sabe!». ¿Te acuerdas también?
—¡Cómo no me voy a acordar!
Eskutik helduta bere etxeko liburutegira eraman ninduen.
—Pero lo que la gente nunca supo fue que aquel libro que resumía mi obra no era más que el preludio de este otro que…
—¿Has escrito, pues, otro libro?
—¡Ay, tú también como ellos…! ¡Y eso que has conseguido entrar en Comala!
—No te entiendo…
—El primer libro fue como la senda que me encaminó al segundo, al definitivo, a aquel en que definitivamente lo supe todo, porque ya nada había que aprender. ¿Quieres que te lo lea?
—Sí.
Juan Rulfok apal batera eraman zuen eskua… eta orduan, orduantxe bakarrik konturatu nintzen hutsik zeudela apalak. Gero, liburu bat hartzeko keinua egin zuen.
—¿Ves este libro?
—No, yo no veo nada…
—¿Cómo vas a verlo, si todo él, si todas sus paginas estan hechas de silencio…? —eta liburua ireki zuen.
Eta orduan istant bat, guztira hedatzen hasi zen isiltasun osozko instant bat, iragana, geroa eta oraina, hirurak batera harrapatu bailituan.
Instant bakar bat izan zen, bai… eta niri ere, instant hartan, guztia nekiela iruditu zitzaidan.
Joan Mari Irigoien
«Nire idatz-esperientziatik», Hegats, 4. zenbakia, 1990eko abenduaren 1ean